Gmina Bełżyce

Tradycja heraldyczna na terenie gminy

Sfragistyka i heraldyka Bełżyc

Bełżyce posiadały prawa miejskie od 1417 do 1869 roku i następnie od 1958. Z tego okresu zachowały się odciski pieczęci miejskich oraz rysunki w herbarzach i innych pracach na temat heraldyki miejskiej. Oryginały odcisków pieczęci miejskich z okresu staropolskiego zachowały się w Archiwum Państwowym w Lublinie.

Pierwsza znana pieczęć została odciśnięta na dokumencie z 1581-82 roku, ale jej typ wskazuje na wykonanie w XV wieku. Pieczęć okrągła, o średnicy 43 mm, w jej polu godło herbowe, oddzielone linią perełkową od legendy w stylu gotyckim SEC(RETUM) CIVITATIS BELZICZE(NSIS) MAIUS +. Odcisk jest dobrze zachowany w części zawierającej godło, zatarta jest część legendy. Oryginał przechowywany jest w Muzeum Narodowym w Krakowie w tzw. Zbiorze Wittyga pod sygnaturą 558/27¹.

W wiekach kolejnych godło na pieczęci uległo zniekształceniu, zatracając swoje powiązanie z Leliwą. W pierwszej połowie XVII wieku wykonano słabej jakości stempel wójtowski. Różnica w godle polegała na objęciu całości inicjału przez półksiężyc oraz ułożenie gwiazd w pas. Mało czytelny odcisk tej pieczęci znamy z dokumentu z 1638 roku. Pieczęć o średnicy ok. 35 mm z legendą SIGIL(UM) ADVOCATIALE CIVITAT(lS) BELZICE(NSIS). Odcisk zobaczyć można w Archiwum Państwowym w Lublinie w księgach wójtowskich i ławniczych Bełżyc (ks. 7 str. 1041).

Omawiany wyżej stempel posłużył także do stworzenia pieczęci ogólnomiejskiej, o średnicy ok 40 mm, z legendą SIGILLVM BELZICENSIS. Pieczęć tę sprawiono w XVII wieku i była jeszcze w użyciu w XIX wieku, z którego to okresu znamy szereg jej odcisków m.in. na dokumentach z 1807 i 1820. Odciski te zobaczyć można w Archiwum Państwowym w Lublinie w księgach wójtowskich i ławniczych Bełżyc (m.in. ks. 7, str. 323, str. 1048)⁴

Ponieważ bełżyckie godło było obecne na pieczęciach miejskich jeszcze w XIX wieku, nie dziwi fakt, że dawny herb Bełżyc pojawił się jako projekt pośród innych projektów stworzonych na potrzeby tzw. Albumu Heroldii Królestwa Polskiego w 1847 roku. Również wtedy po raz pierwszy zaproponowano barwy herbu Bełżyc. Dla pola była to barwa błękitna, złota dla litery i srebrna dla gwiazd i księżyca. Być może projektant kolorowej wersji herbu omyłkowo przyjął za podstawę inny herb szlachecki.

Po utracie praw miejskich przez Bełżyce w 1869 roku, problem herbu miejskiego zniknął. Ponownie zainteresował się nim polski heraldyk Marian Gumowski, który w dwudziestoleciu międzywojennym oraz w latach 50-60 wydał kilka prac poświęconych heraldyce ówczesnych oraz dawniejszych miast polskich, w tym ówczesnego województwa lubelskiego. Gumowski powołuje się na pieczęć i koryguje barwy herbu - złote godła, błękitne pole.

Marian Gumowski wydał także ważną dla polskiej heraldyki miejskiej książkę Herbarz miast polskich, gdzie przytoczył kolorowy herb Bełżyc zgodnie z własnymi ustaleniami wyrażonymi w poprzedniej pracy.

Z pewną różnicą w stosunku do ustaleń Gumowskiego, herb Bełżyc zrekonstruował Marian Haisig w Miastach w polskich w tysiącleciu. Być może posiłkując się Albumem Heroldii zaproponował on srebrny półksiężyc i gwiazdy.

Herb Bełżyc przytoczyli Plewako i Wanag w swoim Herbarzu miast polskich z 1994. Kształt i barwy herbu były jak u Gumowskiego. Ostatnie w naszym zestawieniu przedstawienie herbu Bełżyc z Leksykonu miast polskich z 1998 roku jest najwyraźniej kopią wizerunku z książki Plewaki i Wanaga.

Herb gminy Bełżyce

Oczywistym jest, że herbem gminy Bełżyce powinien być historyczny herb miasta Bełżyce. Wpisuje się to w nurt ocalania od zapomnienia historycznych wizerunków herbów. Krótka tradycja sfragistyczna miejscowości Babin oraz status tej miejscowości wykluczają jakiekolwiek wykorzystanie herbu Babina. Kwestią do ustalenia jest jedynie odpowiednia stylizacja herbu Bełżyc. Naszym zdaniem potrzebna jest jedynie korekta obecnie używanego wizerunku, który wzorowany jest na najstarszej znanej pieczęci. Pieczęć ta jest wystarczająco dobrze zachowana i czytelna, aby godła na niej zawarte przenieść niemalże wprost na tarczę herbową.

W związku z tym, herb gminy Bełżyce przedstawia:

W polu błękitnym majuskułowy inicjał B złoty pomiędzy od czoła trzema takimiż gwiazdami (1 nad 2) i od podstawy takimż półksiężycem. Godła na tarczy typu hiszpańskiego.

Herb gminy Bełżyce jest herbem miasta Bełżyce, którego godło znamy przynajmniej od początku XIV wieku. Inicjał B jest godłem typu mówiącego, odnoszącego się do nazwy miasta, zaś gwiazdy i półksiężyc nawiązują do herbu Leliwa założycieli miasta. Marian Gumowski spekuluje, że trzy gwiazdy mogą oznaczać trzech założycieli miasta (choć w akcie nadania praw miejskich występuje tylko dwóch braci) 12. Barwy herbu - błękit pola i złote godła pochodzą z rekonstrukcji barwnej Mariana Gumowskiego i nawiązują do barw herbu Leliwa.

Niezależnie od tego, wykorzystane barwy mają też ogólną symbolikę, oznaczają m.in.: złoto - szlachetność, błękit - piękno, wzniosłość, prawość. Ponadto, znaczenie mają też konfiguracje barw: złota z błękitną oznaczają radość 13. Dopuszcza się, na potrzeby poligrafii i grafiki komputerowej, wyrażanie tynktury złotej przez kolor żółty. W przypadku szczególnie uroczystej prezentacji herbu - np. na okładkach dyplomów, ozdobnych futerałach materiałów promocyjnych, na sztandarze, można wykorzystać barwę złotą (farby, nici).

1. Henryk Seroka, Herby miast małopolskich do końca XVIII wieku, Warszawa 2002, s. 209-211
2. Wiktor Wittyg, Pieczęcie miast dawnej Polski, Kraków - Warszawa 1905, s. 12
3. Marian Gumowski, Najstarsze pieczęcie miast polskich, Toruń 1960, Tabl. I
4. Henryk Seroka, Herb miast małopolskich do końca XVIII wieku, Warszawa 2002, s. 209-211
5. Archiwum Państwowe w Lublinie, Akta miasta Bełżyce, ks. 7, str. 1041
6. Archiwum Państwowe w Lublinie, Akta miasta Bełżyce, ks. 7, str. 1048
7. Marian Gumowski, Pieczęcie i herby miejscowości województwa lubelskiego, Lublin 1959, str. 19
8. Marian Gumowski, Herby miast polskich, Warszawa 1960, str. 126
9. Praca zbiorowa, oprac. herbów Marian Haisig, Miasta polskie w tysiącleciu, Warszawa - Wrocław 1967
10. Andrzej Plewko, Józef Wanag, Herbiarz miast polskich, Warszawa 1994, str. 6
11. Jerzy Kwiatek, Teofil Lijewski, Leksykon miast polskich, Warszawa 1998, str. 20
12. Marian Gumowski, Najstarsze pieczęcie miast polskich, Toruń 1960, str. 32
13. Paweł Dudziński, Alfabet heraldyczny, Warszawa  1997, s. 40 - 42