Gmina Bełżyce

Geneza powstania obrazu "Matki Bożej Żołnierskiej"

Polska, posiadająca ponad tysiącletnią historię ukształtowaną na fundamencie kultury chrześcijańskiej w swoich dziejach była po wielokroć targana różnymi zawirowaniami.

Wielu Polaków stając w obronie wolności Ojczyzny, obronie wiary, a także godności naszego Narodu, oddało własne życie.

Pamięć o ludziach bohatersko stawiających czoła okupantom naszej Ojczyzny żyje w naszych szkołach, żyje w naszych domach i sercach każdego Polaka

I właśnie ta pamięć była inspiracją dla artysty plastyka – Henryka Widelskiego z Bełżyc do oddania hołdu obrońcom Polski tym, którzy polegli, a także tym, którzy przeżyli wojnę i tym, którzy obecnie stoją na straży suwerenności Rzeczypospolitej.

Credo zawarte w słowach: Bóg, Honor, Ojczyzna, jest motywem przewodnim pomysłu oddania wszystkich ugrupowań i formacji wojskowych, a także organizacji paramilitarnych w opiekę Matce Bożej Żołnierskiej. Tak powstało dzieło łączące heroizm walki z duchowym zawierzeniem Maryi. Tej, która na przestrzeni wieków nieodłącznie towarzyszyła Polakom. Była dla nich wsparciem i nadzieją, była hetmanką oręża polskiego.

Symbolem tego w obrazie jest okrycie Maryi w szynel wojskowy i oddanie w opiekę Dzieciątku Jezus czapki generalskiej /różnica w stopniach wyraża otoczenie opieką wszystkich żołnierzy począwszy od stopnia szeregowego do najwyższych rangą oficerów/.

Opaska biało-czerwona znajdująca się na rękawie szynela symbolizuje działania żołnierzy podziemia formacji AK i wielu innych. Natomiast dłoń Maryi podtrzymująca okrycie jest wyrazem przyjęcia ich w opiekę. Świadectwem dokonania tego w naszej historii były np.: obrona Jasnej Góry, objawienia w Zbarażu, a także Cud nad Wisłą. Poniżej zamieszczona wstęga z napisem: „BĄDŹ NASZĄ HETMANKĄ” jest wyrazem potrzeby żołnierza w wiarę w opatrzność bożą i jednocześnie przesłaniem jako wartość ponadczasową dla tych żołnierzy, którzy walczyli i tych, którzy teraz służą w jednostkach organizacji państwowej, ale i młodych mężczyzn, którzy wstąpią do wojska.

Obraz Matki Bożej Żołnierskiej , bo taką właśnie została nazwana Maryja przedstawiona przez artystę, został poświęcony przez Jego Ekscelencję ks. bpa Artura Mizińskiego, biskupa pomocniczego Archidiecezji Lubelskiej. W czasie uroczystości odsłonięcia Pomnika Czynu Niepodległościowego oraz poświęcenia Placu Powstańców Warszawy 1944 w Bełżycach dn. 29 maja 2005 roku, obraz Matki Bożej Żołnierskiej w asyście Kompanii Honorowej Wojska Polskiego przy akompaniamencie Orkiestry Garnizonu Lubelskiego uhonorowano godnym miejscem na ołtarzu polowym.

Po zakończonych uroczystościach obraz zgodnie z ceremoniałem wojskowym i honorami został odprowadzony do kościoła parafialnego do miejsca stałego – Kaplicy Żołnierza Polskiego.

Obraz Matki Bożej Żołnierskiej otrzymał błogosławieństwo Jego Ekscelencji ks. bpa Polowego Wojska Polskiego Tadeusza Płoskiego, oraz Przeora Jasnej Góry o. Bogdana Waliczka.

Dn. 09.09.2007 roku w/w obraz z wizerunkiem Matki Bożej Żołnierskiej na prośbę Ojców Paulinów z Częstochowy został przekazany do Sanktuarium Narodu Polskiego na Jasną Górę.

Obraz Matki Bożej Żołnierskiej w Bełżycach

Obraz Matka Boża Żołnierska autorstwa Henryka Wielskiego jest jeszcze jednym więcej przypomnieniem wizerunku Matki Bożej Częstochowskiej. W tym przypadku jako wzór do naśladowania posłużyła artyście Maryja ze Zbaraża.

Bełżycki obraz jest malowany olejnymi farbami na dębowej desce. Na złoconym tle przedstawiony jest wizerunek Matki Bożej w typie Hodegetrii, trzymającej na lewej ręce siedzące dziecko.

Maryja namalowana jest w półpostaci, widoczna do bioder. Głowę Matki Bożej i Dzieciątka otaczają płaskie, odróżniające się od tła lekkim wgłębieniem, złote nimby. Spojrzenie Matki Bożej skierowane jest na wprost. Ubrana jest w narzucony na głowę płaszcz, układający się w miękkie fałdy. Ma on kolor brązu czernionego, ozdobiony jest złotymi gwiazdkami, brzegi ma obszyte złotym, bogato ozdobionym drogimi kamieniami galonem. Spod płaszcza widać złotą suknię obszytą ozdobną lamówką, identyczną z tą, która występuje na płaszczu. Twarz Madonny o regularnych rysach jest śniada. Ciemne oczy i brwi harmonizują z całością. Na płaszcz narzucony ma wojskowy szynel podporucznika z biało-czerwoną opaską na rękawie. Lewa ręka podtrzymuje Dzieciątko, prawa otula ciało wojskowym płaszczem przyciągając go do swojego ciała. Głowa Jezusa zwraca się w stronę Matki, przedstawiona jest w trzech czwartych. Wzrok Jego, podobnie jak i Maryi, nie podąża za zwrotem głowy, ale skierowany jest przed siebie. Dzieciątko ma krótkie, lekko kręcone, ciemne włosy, twarz jest śniada o regularnych rysach. Jest ubrane w długą wzorzystą tunikę w czerwonej tonacji, obszytą ozdobnymi, złotymi galonami, identycznymi z tymi, które występują na sukni Maryi. Lewą ręką podtrzymuje położoną na kolanach generalską czapkę. Prawą rękę wznosi ku górze w geście błogosławieństwa. Spod tuniki widoczna jest Jego bosa lewa stopa. Na dole przedstawienia znajduje się wstęga z napisem „BĄDŹ NASZĄ HETMANKĄ”.

Twórca wizerunku Henryk Widelski (ur.13.09.1959 w Bełżycach) jest absolwentem Liceum Plastycznego w Nałęczowie, uczniem znanego artysty-plastyka Piotra Kmiecia. W 1984 roku zdobył kwalifikacje zdając egzaminy w Stołecznej Izbie Rzemieślniczej w Warszawie z zakresu pozłotnictwa. Maluje obrazy religijne (głównie Madonny), symbolistyczne z dużą dozą ekspresjonizmu (fascynują go obrazy kubistów, symbolistów, ekspresjonistów, głównie z przełomu XIX i XX wieku), kwiaty, pejzaże. Zajmował się i nadal kontynuuje konserwację zabytków. Brał udział w wystawach indywidualnych i zbiorowych. Szczególną czcią, tak jak wiele pokoleń przed nim, otacza M.B. Częstochowską. W dobie kontrreformacji w Polsce zasadami kultu wizerunków zajmowały się synody prowincjonalne. Krakowski synod z 1621 r. ukazuje wizerunek częstochowski jako najstosowniejszy wzór przedstawiania Matki Bożej. Nic dziwnego więc, że za wzór posłużyła mu XVI-wieczna Matka Boża ze Zbaraża. Jest ona tak jak wiele innych kopią M.B. Częstochowskiej. Obecnie znajduje się w kościele p.w. Matki Bożej Królowej Polski w Przemyślu – Prałkowcach. Została przewieziona po II wojnie światowej ze Zbaraża na Wołyniu. Obraz przechowywany był tam u oo. Bernardynów i otoczony wielkim kultem. Modlił się przed nim rzekomo Jeremi Wiśniowiecki oraz król Jan Kazimierz.

Artysta-plastyk Henryk Widelski kierowany wspomnieniami z czasów młodości nie zapatrzył się na Maryję z Santa Maria Maggiore, czy Madonny Botticelliego, Cranachów, Rafaela Santi, Leonarda da Vinci, ale na polską Czarną Madonnę. Nie zwróciła jego uwagi żadna Matka Boża związana bezpośrednio z życiem żołnierza polskiego i nosząca wojenne atrybuty, np. Kresowa Hetmanka, czyli M.B. Berdyczowska z kościoła Matki Bożej Zwycięskiej w Warszawie; M.B. Łaskawa z Lubaczowa; Strażniczka Rzeczypospolitej lub Zwycięska Hetmanka z kościoła św. Jacka w Warszawie. Pozostał wierny częstochowskiej. Wykazał jednocześnie dużą odwagę malując osobę świętą tulącą do siebie najważniejszy niejako w wyposażeniu żołnierza element stroju – płaszcz polowy. Zdarzyło się już w przedstawieniach Matki Bożej Miłosierdzia, że Maryja chroniła ludzi pod swoim płaszczem.1 Wyżej wspomniany bełżycki artysta wprowadził do tradycyjnego przedstawienia nowe elementy ikonograficzne: płaszcz wojskowy założony na suknię Maryi, czapkę wojskową leżącą na kolanach Dzieciątka Jezus, biało-czerwoną opaskę na rękawie szynela, wstęgę z napisem „BĄDŹ NASZĄ HETMANKĄ” znajdującą się poniżej głównego przedstawienia. Nie mamy dotąd w sztuce polskiej takiego popularnego prototypu wizerunku Maryi ubranej w płaszcz wojskowy, stąd duża zasługa Jego Ekscelencji ks. Biskupa Polowego Wojska Polskiego Tadeusza Płoskiego, Jego Ekscelencji ks. Biskupa Artura Mizińskiego, o. Bogdana Waliczka, przeora Jasnej Góry i ks. Prałata Czesława Przecha, że wyrazili akceptację w sprawie umieszczenia go w kościele i wprowadzili w orbitę kultu a tym samym w krąg naszych zainteresowań.

„…ale od wszelakich złych przygód racz nas zawsze wybawiać”

W XVI i XVII w., a więc w okresie silnych ruchów religijnych powstawały Bractwa Matki Bożej Wspomożycielki Chrześcijan i spopularyzowany został bardzo interesujący typ ikonograficzny Matki Bożej Zwycięskiej. Motyw ten szczególnie był rozpowszechniony po zwycięstwie nad Turkami w 1571 r. tego typu Madonny wywodziły się od obrazu autorstwa Łukasza Cranacha „Matka Boża Pasławska”. Późniejszą wersją jest Matka Boża Wspomożycielka, którą na terenie naszych ziem możemy oglądać w kościele jezuitów we Wrocławiu.

Po okresie reformacji w ciągu XVII w. nastąpił w Polsce spontaniczny rozwój kultu obrazów maryjnych. Był on spowodowany nie tylko przez kontrreformację, ale był wynikiem tego, że w jednym państwie współistniał katolicyzm i prawosławie i oba te odłamy religii chrześcijańskiej oddziaływały na siebie. Był on także spowodowany sąsiedztwem Rzeczypospolitej z islamskimi Turkami i Tatarami i prowadzenia z nimi wojen obronnych w ciągu prawie całego XVII stulecia. Matka Boża uchodziła bowiem, za pogromczynię niewiernych, zaś sanktuaria maryjne, tak liczne na terenach „odwiedzanych” przez najeźdźców, pełniły jak gdyby rolę muru obronnego przed nimi.

Legionowi żołnierze Piłsudskiego niemal zawsze zabierali ze sobą wizerunek swojej duchowej opiekunki. Świadczy o tym chociażby rysunek J. Skotnickiego pt. „Pod Twoją Obronę”2, na którym oglądamy obraz Matki Bożej umieszczonej na armacie i grupkę klęczących przed nim legionistów.

Żołnierze ci umieszczali też wizerunek Matki Bożej z Dzieciątkiem na swoich medalach.3

J. Kossak zostawił własną interpretację Cudu nad Wisłą umieszczając również spopularyzowany wizerunek Matki Bożej.

Próby „otwarcia się” Maryi na człowieka, w tym wypadku żołnierza, mamy chociażby w wizerunku „M.B. Częstochowska” J. Gumowskiego, który powszechnie znany typ ikonograficzny wzbogaca o wojenne atrybuty a mianowicie o umieszczone na dole obrazu buławę i polskie ordery. Wzorował się on na obrazie „Matka Boża Berdyczowska” zwana „Kresową Hetmanką”, która koronowana była w 1756 r. ten pierwowzór był czczony na Ukrainie, Wołyniu, Podolu. Jest to typ M.B. Śnieżnej umieszczonej ponad murami twierdzy pośród chorągwi, proporców, armat i innych wojennych przedmiotów4.

Dość nowym typem ikonograficznym M.B. z Dzieciątkiem jest Matka Boża Patronka Lotników. Obraz o tej tematyce namalowany został przez Pii Górską w latach trzydziestych i znajduje się w ołtarzu kościoła św. Franciszka w Warszawie (w pobliżu lotniska Okęcie). W jego tle przedstawione są samoloty.5Po M.B. Armii Podziemnej, M.B. Wygnańców, M.B. Stalagów, Madonnach Polski Walczącej, obecnie często powtarzana jest Matka Boża Katyńska6, która dłonią przygarnia czaszkę zamordowanego.

Z kolei motyw Matki Bożej z Dzieciątkiem ubranej w morsko-niebieskawy płaszcz z beżowymi, nieozdobnymi, szerokimi galonami oraz różową suknię to „Matka Boża Kozielska” autorstwa Tadeusza Zielińskiego.7 Ten typ Maryi z Dzieciątkiem wystąpił wcześniej w przedstawieniu „M.B. z Borku Starego k/Rzeszowa”, pochodzącym z XVIIw. W obrazie T. Zielińskiego dziwi niebieskawy, wspólny dla Maryi i Dzieciątka nimb.

Podsumowując: kult obrazów Matki Bożej miał ogromne znaczenie psychologiczne dodając żołnierzom sił do mężnego znoszenia trudów wojennych, a ludzkości cywilnej do pokonywania przeciwności losu w nękanym przez nieprzyjaciela kraju.

Przypisy:

1. Tego typu przedstawienie zamieszczone jest np. w: B. Dąb-Kalinowska, Ziemia, Piekło, Raj; Warszawa 1994, s. 117.
2. J.Skotnicki, „Pod Twoją Obroną”, 1915, kredka w : W. Milewska, M. Zientara, „Sztuka legionów polskich i jej twórcy 1914-1918”, Kraków 1999, il. 10.
3. W. Milewska, M. Zientara, „Sztuka legionów polskich i jej twórcy 1914-1918”, Kraków 1999, il. 228.
4. J. Żywicki, „Jana Gumowskiego motywy polskie”, Lublin 2003, s. 160.
5. W. Skrodzki, „Polska sztuka religijna”, Warszawa 1983, s. 81.
6. Płaskorzeźba M.B. Katyńskiej znajduje się m.in. na lubelskim cmentarzu przy ul. Lipowej 7. W. Skrodzki, „Polska sztuka religijna 1900-1945”, s. 87.