Gmina Bełżyce

WYBRANE ZABYTKI NA TERENIE GMINY BEŁŻYCE

 

BABIN

Jest jedną z najstarszych udokumentowanych wsi w naszej gminie, wymieniana już w dokumentach króla Władysława Łokietka. Pierwsze zmianki o niej pochodzą z 1311 r., jako własność Zdzisława, syn komesa Zęborza. Wspomina o nim w swoich Rocznikach-czyli kronikach sławnego Królestwa Polskiego – Jan Długosz. Pozostałością po historycznej spuściźnie Babina są następujące obiekty:

Kapliczka z kamiennym krzyżem i figurą Chrystusa Ukrzyżowanego

Położenie: N 51.172184, E 22.355836

Kamienny krzyż z wizerunkiem Chrystusa Ukrzyżowanego, wykonany w piaskowcu do którego w 1841 r. dobudowano kapliczkę. Widnieje na nim napis: ,, TA FIGURA WY STAWIONA R. 1664 REPERACYIA TEI FIGURY Z DODAN SZTACHET I KAPLICE  R 1841”

Według źródeł historycznych krzyż był pierwotnie usytuowany przy gościńcu, stał naprzeciwko frontu dawnego dworu właścicieli Babina Pszonków, tam również znajdował się pierwszy ośrodek dworski. Ludowe przekazy głoszą, iż w późniejszych czasach jeden z dziedziców Babina strzelał do niego z ganku swojego dworu i uszkodził figurę Chrystusa. Został ufundowany przez Adama Pszonkę ostatniego właściciela Babina z rodu, słynnych założycieli tzw. Rzeczypospolitej Babińskiej. W sąsiedztwie dworu przy kępie obsadzonej lipami odbywała się tzw.,, giełda ‘’ w Rzeczpospolitej Babińskiej, czyli zabawa polegająca na rywalizacji w opowiadaniu niewiarygodnych historyjek, w nagrodę można było wygrać urząd lub tytuł honorowany w Rzeczypospolitej Babińskiej. Ideą założycieli tego państwa było wyśmiewanie polskich wad narodowych. Przebywało tutaj wiele znanych w tamtym czasie osób m. in. Mikołaj Rej, Jan Kochanowski, Jan Zamojski, Jerzy Ossoliński, Potoccy, Radziwiłowie, Zborowscy to  humorystyczne stowarzyszenie funkcjonowało ponad sto lat.

Rzeczpospolita Babińska zakończyła swoja działalność w 1677 r. po śmierci Adama Pszonki, pochowanego w kościele Dominikanów w Lublinie. Natomiast z powodu braku męskiego potomka Babin przeszedł w ręce rodu Tarłów i uległ późniejszemu podziałowi na dwa oddzielne majątki. Dwór spłonął w XVIII w., a lipy otaczające giełdę wycięto. Popularność tego miejsca i jego historii odzwierciedla fakt iż w 1881 r. Jan Matejko namalował obraz pt. Rzeczypospolita Babińska, aktualnie znajdujący się w Muzeum Narodowym w Warszawie.
W 1837 r. dziedzicem tej części Babina był Stefan Laskowski ( pochowany w Matczynie), 1862 Henryk Wagner i Konstanty Królikowski, w 1880 właścicielami byli Nowiccy natomiast  jako ostatni władali tą częścią Michalewscy. W XIX wieku majątek ulega parcelacji.

 

Położenie: N 51, 102938, E 22,20043

Według zapisów w ksiąg wieczystych w 1820 r. Babin jest podzielony pomiędzy trzy rodziny są to:  Po Katarzynie z Malinowskich – Mizgierowie, po Teresie ze Starzyńskich do Trojackich, Po Mariannie ze Starzyńskich do Koźmianów.
Zachowany do dzisiaj zespół przestrzenny powstał jako drugi ośrodek dworski, należał do Marianny ze Starzyńskich. Powstał w zupełnie nowej lokalizacji, w wyniku podziału Babina pomiędzy spadkobierców majątku. Pierwotnie budynek był mniejszy,  drewniany, natomiast w 1912 r. źródła historyczne opisują już o murowany dwór będący własnością rodziny Nowakowskich. Z czasem dwór rozbudowano – powstało nowe skrzydło, urządzono, park i ogród. Ostatnim właścicielem majątku do 1944 r. był Jan Nowakowski.

 

BEŁŻYCE

Wzmianki o istnieniu osady istnieją już z 1349 r. jako o wsi na prawie niemieckim, a następnie z inicjatywy Jana Wojewody Krakowskiego i braci Spytków z Tarnowa 10 maja 1417 r. król Władysław Jagiełło pozwolił  na utworzenie miasta na prawie magdeburskich w granicach dóbr Bełżyce i Krężnica Okrągła. Miasto położone było na trasie szlaku handlowego dodatkowo w 1432 król Władysław Jagiełło wydał przywilej w którym nakazuje ,, aby kupcy i handlarze publicznego traktu Bełżyce nie mijali pod krą wieży i grzywien..” co miało nieoceniony wpływ na późniejszy rozwój gospodarczy miasta.

Zespół dworsko - parkowy:

Pierwszy dwór drewniany, otoczony rozległym parkiem, był zbudowany przez Brzezińskich na przełomie XVIII/XIX w. na skutek zniszczenia zamku.  Aktualnie istniejący budynek murowany w stylu klasycystycznym powstał na przełomie XIX i XX w. Park z czasem uległ znacznemu zmniejszeniu, a na jego części ,w późniejszym okresie, wzdłuż dawnych alejek wytyczono osiedle mieszkaniowe. Na przełomie wieków stanowił własność Orzechowskich, Kossowskich później Zarańskich. W 1922 budynek stanowił własność państwa i został zaadoptowany na szpital. Następnie w latach 90-tych XX w. mieściło się w nim pogotowie ratunkowe. Obecnie dwór, otoczony pozostałościami dawnego ogrodu jest prywatną własnością.

 

Położenie: N 51.178664, E 22.281827

 

Zespół Kościelny

Źródła historyczne podają, iż świątynia istniała w 1417 r., natomiast w roku 1470 r. Jan Długosz podaje, iż w Bełżycach istniał drewniany kościół pw. Nawrócenia św. Pawła. W 1558 r. Andrzej Bzicki przekształcił go na zbór kalwiński. Następnie około 1654 po wyroku Lubelskiego Trybunału Koronnego miejscowy kościół zwrócono katolikom. Murowany kościół ( dzisiejsze prezbiterium i zakrystia) powstał ok. 1646 r., natomiast pozostała cześć była drewniana. Murowanie pozostałej części tj. nawy głównej i wieży rozpoczęto ok. 1675 r.,  fundatorem tej inwestycji był Feliks Szaniawski, dziedzic Krężnicy i Wronowa. Początkowo świątynia była kryta drewnianym gontem i otoczona płotem, natomiast po pożarze Bełżyc w 1822 r., pokrycie świątyni zamieniono na dachówkę, a płot na murowany parkan. W klatach 1853-55 z fundacji Witolda Brzezińskiego wykonano remont, dobudowano kaplicę i kruchtę. Natomiast ok. 1906- 13 wykonano nowe podłogi i ok. 1946 pokryto świątynię miedziana blachą. Istniejący kościół jest zaliczany do budowli późnorenesansowych. Budynek świątyni jest murowany o konstrukcji jednonawowej. Nawa główna jest czteroprzęsłowa z kaplicą, dwoma kruchtami, wystrój barokowy. Wyposażenie kościoła pochodzi z różnych okresów historycznych.
Ciekawostką jest fakt, iż do połowy XIX w. istniał w otoczeniu kościoła cmentarz z którego do dzisiaj pozostał jeden nagrobek w sąsiedztwie zdroju Jagiełły.

 

Zamek

Zamek - Pochodzi z roku 1430, wzniesiony przez Tarnowskich w pierwotnej wersji otoczony murem obronnym. W 1446 r. na zamku odbył się zjazd szlachty małopolskiej, na którym ogłoszono wybór na króla Kazimierza Jagiellończyka działa się to  w czasie gdy właścicielem Bełżyc był Jan Pilecki Kasztelan Krakowski. Za czasów współczesnych Janowi Kochanowskiemu właścicielem zamku jest Andrzej Bzicki, który zaistniał w historii Bełżyc tym, że to zamienił miejscowy kościół na zbór Kalwiński. Po nim właścicielami dóbr  są Spinkowie, a następnie Orzechowscy. Za panowania tych ostatnich, doszło do pożaru zamku, dlatego jest on poddany gruntownej renowacji ok. roku 1600  ze względu na zaistniałe zniszczenia. Orzechowscy  zakładają w zamku również Gimnazjum Kalwińskie, które działa aż do  roku 1648 r., kiedy to Kozacy Chmielnickiego palą miasto wraz ze szkołą. Po tych wydarzeniach zamek zostaje odbudowany dopiero około 1672 r. przez Pawła Orzechowskiego. Kolejne zmiany przychodzą około roku 1824 r., kiedy właścicielem zamku jest Ignacy Brzeziński, ten rozbiera zamek, wieże i mury, natomiast pozyskany budulec przeznacza do wybrukowania miasta. Aktualnym świadectwem pozostałości po dawnej świetności zamku jest sklepienie krzyżowo-żebrowe, które zachowało się w istniejących piwnicach.

Położenie: N 51.176815, E 22.282566

 

Zdrój króla Władysława Jagiełły

,,Zdrój Jagiełły”, według legendy powstał w miejscu źródełka, gdzie król Władysław Jagiełło poił konie. Prawdopodobnie obiekt otaczający to miejsce został wybudowany z okazji 500- lecia powstania miasta Bełżyce.

Miasto uzyskało przywilej lokacyjny 10 maja 1417 r. w Glinianach pod Lwowem staraniem braci Spytków z Tarnowa, uczestników bitwy pod Grunwaldem. Oto fragment przywileju: ,,Przeto My, Władysław z Bożej łaski król Polski (…)oznajmujemy niniejszym, komu wiedzieć należy, wszystkim teraz i na przyszłość żyjącym, wiadomość o tym mającym, jako chcąc miejsca próżne naszego Królestwa i pustynie przez zakładanie miast i miasteczek zaludniać, do większego użytku przyprowadzić zgromadzeniem ludzi obsadzić i lepiej rozszerzyć, na pokorne i liczne prośby wielmożnych Jana wojewody krakowskiego i Spytka braci rodzonych z Tarnowa dziedziców, w granicach wiosek, czyli dóbr swoich to jest w Krężnicy i Bełżycach, w ziemi naszej leżących, w stosownym dla Nich miejscu, które sobie obrali, miasto założyć pozwoliliśmy i łaskawie przez szczodrobliwość naszą niniejszym pozwalamy.”

Obiekt zdroju został usytuowany na osi prezbiterium pobliskiego kościoła parafialnego, poniżej muru kościelnego. W jego centralnej części znajduje się rzeźba popiersia króla Władysława Jagiełły wykonana na wzór matejkowski - twarz szczupła o wyrazistych rysach z prostym nosem. Postać władcy ma lekko pochyloną i skręcono w prawą stronę głowę, falowane włosy sięgające karku, ubrana jest w zapinaną suknię z niewielką  krezą, na jego ramionach narzucony płaszcz, spięty na prawym ramieniu. Król w prawej ręce położonej na piersi trzyma krzyż, natomiast lewą opiera na rękojeści miecza.  

Zdrój remontowano w latach 60-tych XX w., natomiast w 1991 r. w miejsce oryginalnej wapiennej rzeźby nieznanego autora, widniejącej w rejestrze zabytków ruchomych województwa lubelskiego zamontowano kopię. W wymieniono także  rzygacz w kształcie ryby - suma.
Ostatni remont  został przeprowadzony w 2016 r. z okazji 600 – lecia lokalizacji miasta.

 

 

 

Położenie: N 51.174562, E 22.27848

MATCZYN

Wymieniana w dokumentach z 1409 r. jako własność Stefana i Sobiesława herbu Dębno Prawdopodobnie nazwa miejscowości pochodzi od Mikołaja Matczyńskiego herbu Jastrzębiec, właściciela wsi w 1531 r. W 1605 r. Krzysztof Ziemacki funduje tutaj  pierwszy drewniany kościół katolicki. W 1611 r. właścicielem Matczyna był Marek Matczyński chorąży husarski, miecznik podolski uznany za zasługi w wojnach z Turkami, marszałek dworu i generał ziem ruskich. Źródła podają iż ocalił on życie królowi Janowi III Sobieskiemu w bitwie pod Parkanami.
W 1664 r. Adam Pszonka dziedzic na Babinie funduje wyposażenie kościoła i szpital dla starców i kalek. Od 1679 r. istnieje tutaj parafia, w okresie reformacji Matczyn był jedyną wsią katolicką, kiedy dookoła istniały zbory kalwińskie m. in. Bełżyce, Wojciechów. Następnie w 1730 r. powstaje kolejny kościółek fundacji Jana Tarło. W 1805 r. właścicielem majątku jest Erazm Zarański ( którego nagrobek obecnie znajduje się w sąsiedztwie miejsca po drewnianym kościele w Matczynie.) Z czasem powstają nowe folwarki Wojcieszyn i Jadwinin. Na przestrzeni wieków majątkiem władają różne rodziny. W 1862 r. właścicielem majątku jest Aleksy Ligowski, którego rodzina jako ostatnia włada nim aż do 1944 r.

Matczyn drzewostan

 

Zabytkowy drzewostan, rosnący w Matczynie w sąsiedztwie obecnego kościoła parafialnego, otacza miejsce po dawnym, przeniesionym w 1981 r. do Muzeum Wsi Lubelskiej, drewnianym, zabytkowym kościółku. Miejsce to obecnie upamiętniono, drewnianym krzyżem. Drzewostan składa się głównie z dużych, wiekowych lip drobnolistnych. W jego sąsiedztwie znajduje się nagrobek jednego z dawnych dziedziców Matczyna -Erazma Zarańskiego, zmarłego w 1828 r. Zdjęcie poniżej.

 

 

Kościół parafialny w Matczynie –  powstały w latach 1937-1947 r. aktualnie istniejący kościół,  powstały  w wyniku przeniesienia poprzedniej, drewnianej świątyni do Muzeum Wsi Lubelskiej.

 

Zespół przestrzenny w Matczynie – Na istniejący zespół brak jest szczegółowej dokumentacji pozwalającej precyzyjnie określić powstanie obiektu.  Budynek dworu  jest datowany na  XIX w., wiadomo natomiast, że w pierwszym 20- leciu XX w.  Wacław Ligowski dokonywał przebudowy dworu. Drogę do dworu okala zabytkowa aleja lipowa. W północno wschodniej części zespołu znajduje się dawna część gospodarska. Jako ostatni majątkiem władali Ligowscy, prowadzili tutaj stadninę koni pół krwi angielskiej do 1944 r.  Istniejący dwór poddawano remontom na przełomie lat 1983-1992 r. Dziś obiekt jest użytkowany przez Dom Pomocy Społecznej w Matczynie, prowadzący m.in. Zespół Szkół Specjalnych.

 

Położenie: N 51.197743, E 22.308792

 

Kaplica grobowa rodziny Ligowskich

Położona w Podolu, zbudowana w 1905 r., murowana  kaplica grobowa ostatnich właścicieli majątku Matczyna. Znajduje się na cmentarzu parafii Matczyn. Pochowano w niej: Alexego Ligowskiego zm. 1896 r., Kornela Ligowskiego zm. 1917 r., Wacława Ligowskiego zm. 1978 r.  oraz członków ich rodziny. Cmentarz należy do Parafii pw. Wniebowzięcia NMP w Matczynie.

 

Wronów

 

W dokumentach pojawia się koło1409 r., a jej właścicielem jest wówczas Otto Żegocina oraz Stanisław. Później jej właścicielem jest Jan chorąży ziemi lubelskiej, następnie Stanisław Pilecki z Krężnicy. Około roku 1676 r. właścicielem części dóbr jest Feliks Szaniawski, jeden z fundatorów  świątyni Kościoła Katolickiego w Bełżycach, po ustąpieniu z tego terenu Kalwinów.  Natomiast w XVIII w. właścicielem Wronowa, poprzez małżeństwo był Ernest Gonteryn Goltz – szambelan na dworze króla Augusta III, wszechstronnie wykształcony, wywodzący się z Pomorza luteranin. Z zamiłowania ogrodnik i hodowca owiec angielskich. Po jego śmierci majątek odziedziczyły jego córki- Elżbieta i Ludwika założycielki szpitala dla starców i kalek, pochowane w 1817 r.  na cmentarzu przy Kościele Ewangelickim w Lublinie. Następnie majątek przypada Wiktorii Radeckiej - Mikulczównie żonie Jana Koźmiana, szwagierce słynnego Kajetana Koźmiana, Senatora Królestwa Polskiego. Ostatnimi właścicielami majątku byli Kochanowscy, natomiast zarządcą do 1944 r. był Czesław Kiwerski

 

Park dworski we Wronowie – założony prawdopodobnie w XVIII w. przez ww. Ernesta Gonteryna Goltza, według pamiętników K. Koźmiana miał składać się z licznych okazów  kasztanowców białych, lip drobnolistnych  oraz ogrodu angielskiego obsadzonego drzewami owocowymi. W centralnej części parku stał drewniany dwór ( obecnie nie istnieje, spłonął w 1956 r. ) z gankiem i dziedzińcem, ponadto w jego sąsiedztwie znajdowała się oficyna, zabudowania folwarczne, młyn i gorzelnia. Jak przy większości dworów w tamtym czasie  istniał również staw z mostem i wysoka groblą. Ostateczne założenie parkowe ukształtowało się pod koniec XIX w. Całość nie przetrwała do naszych czasów, o dawnej świetności świadczą jedynie pozostałości dawnego parku.

 

Gminna Ewidencja Zabytków

1. Zarządzenie Nr 18/2016 Burmistrza Bełżyc z dnia 26 lutego 2016 r. 
2. Załącznik do zarządzenia nr 18/2016 z dnia 26 lutego 2016 r. Gminna Ewidencja zabytków Gminy Bełżyce - wykaz obiektów.
3. Obiekty wpisane do rejestru zabytków województwa lubelskiego.
4. Obiekty wpisane do GEZ przez Lubelskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Lublinie.
5. Gminna Ewidencja Zabytków.
6. Uchwała Nr XVIII/96/2016 Rady Miejskiej w Bełżycach z dnia 09 lutego 2016 r. W sprawie przyjęcia Gminnego Programu Opieki nad Zabytkami na lata 2016 - 2019 dla Gminy Bełżyce.